Ταξίδια Στασιμότητας – Μαρία Κούβαρου

Ελένη Αρτεμίου-Φωτιάδου – συγγραφέας, ποιήτρια, επιθεωρήτρια δημοτικής εκπαίδευσης

Απόσπασμα από την παρουσίαση των ποιητικών συλλογών Η γέννηση της σκύλας  και Ταξίδια στασιμότητας, 26 Ιουνίου 2019

Καλησπέρα σας. Θα ήθελα εν πρώτοις να ευχαριστήσω την ποιήτριά μας, η οποία μου εμπιστεύτηκε τα βιβλία της για αυτή την παρουσίαση. Δυο καλαίσθητες εκδόσεις από τις Συμπαντικές διαδρομές, τον Σεπτέμβριο του 2017 και τον Σεπτέμβριο του 2018 αντίστοιχα. Μια παρουσίαση ποιητικής συλλογής θεωρώ ότι είναι πάντα ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Έτσι κι αλλιώς, η κριτική οποιουδήποτε λογοτεχνικού έργου εμπεριέχει πάντα τον κίνδυνο να αποκλείσει σημαντικές πτυχές του έργου ή να παρουσιάσει την υποκειμενική ματιά του ομιλητή. Πόσω μάλλον όταν έχουμε να κάνουμε με ποίηση, με τον μεταφορικό και υπερρεαλιστικό της λόγο. Γι΄αυτό κι εγώ απόψε σεμνύνομαι να πω ότι θα προσεγγίσω την ποιητική δημιουργία της Μαρίας με τον δέοντα σεβασμό, παρουσιάζοντας τους ποιητικούς της στοχασμούς έτσι όπως αναδύονται από τις δύο πρώτες της συλλογές και με την επίγνωση ότι πτυχές της σκέψης της μπορεί να μην τις έχει συλλάβει εξ ολοκλήρου η δική μου ματιά. Ο καθένας και η καθεμιά σας, όμως, διαβάζοντας τα ποιήματά της, είμαι σίγουρη ότι θα ανακαλύψει αυτό που εγώ μπορεί να παραλείψω, αφού ο ποιητικός λόγος μπορεί να συγχρωτιστεί με το προσωπικό μας βίωμα και στον καθένα να αποδώσει, με τις ίδιες λέξεις, μια δέσμη νοημάτων και συναισθημάτων.

Καθώς ήρθα σε επαφή με τις πρώτες ποιητικές συλλογές της Μαρίας, αναπόφευκτα θυμήθηκα τις προτροπές του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, έτσι όπως τις διατυπώνει στο πολύ γνωστό του έργο «Γράμματα σε ένα νέο ποιητή». Γράφει , λοιπόν, ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε κάτι που ένιωσα βαθύτατα να συμβαίνει και στην περίπτωση της Μαρίας:

«Ένας μονάχα δρόμος υπάρχει: βυθιστείτε μέσα στον εαυτό σας, αναζητήστε την αιτία που σας αναγκάζει να γράφετε, δοκιμάστε αν οι ρίζες της φυτρώνουν απ΄ τις βαθιές γωνιές της. Μακριά από τα μεγάλα γενικά θέματα, σκύψετε σε εκείνα που σας προσφέρει η καθημερινότητα. Ιστορήστε τις θλίψεις και τους πόνους σας, τους φευγαλέους στοχασμούς σας, την πίστη σας σε κάποια ομορφιά. Ιστορήστε τα τούτα με βαθιά, γαλήνια, ταπεινή ειλικρίνεια και μεταχειριστείτε, για να εκφραστείτε, τα πράγματα που σας περιτριγυρίζουν, τις εικόνες των ονείρων σας και τις πηγές των αναμνήσεών σας.»

Αυτό ακριβώς κάνει η Μαρία και στις δύο συλλογές της. Δίνοντάς σου την αίσθηση ότι κινείται ωθούμενη από προσωπικά βιώματα που την προσδιορίζουν ανεξίτηλα. Και μας δίνει ποίηση με εσωτερικότητα, σαν τραυματική βίωση μιας πικρής πραγματικότητας και αποτύπωσής της σε στίχους. Ποίηση χαμηλόφωνη, στοχαστική αλλά και ποίηση με κοινωνική κριτική. Ποίηση χωρίς σπουδαιοφανείς εξάρσεις και λεκτικά πυροτεχνήματα. Να κοινωνείται η ποίηση στον αναγνώστη, αυτό είναι το ζητούμενο. Γιατί η ποίηση πρέπει να είναι για όλους και όχι για τους λίγους. Κι η ποίηση μπορεί να διατηρεί πάντα μια ασάφεια ή, καλύτερα, αμφισημία, αλλά αυτό δεν πρέπει να την καθιστά δυσνόητη ή ακατανόητη. Η ποίηση πρέπει να βρίσκει τον ιδανικό συνδυασμό λέξεων για να αγγίξει την καρδιά του αναγνώστη της. Κι αυτό το πετυχαίνει απόλυτα η ποιήτριά μας.

Ποιήματα κυρίως μακροσκελή στις συλλογές της Μαρίας. Εκφράζεται με λόγο εκτεταμένο και σε κάποιες περιπτώσεις με μικρότερα ποιήματα, τα οποία μοιάζουν με απόσταγμα σκέψης και συναισθήματος, σαν σύνοψη ενός μεγαλύτερου στοχασμού.

Ας δούμε, όμως, ξεχωριστά την κάθε συλλογή και τι ακριβώς θέλει η ποιήτριά μας να αποτυπώσει ποιητικά στην καθεμιά.

[…]
ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑΣ
Ένα χρόνο ακριβώς αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 2018, η Μαρία Κούβαρου εκδίδει τη δεύτερη ποιητική της συλλογή με τίτλο «Ταξίδια στασιμότητας». Τίτλος αντιφατικός, σχήμα οξύμωρο, αφού το ταξίδι εμπεριέχει την κίνηση. Από το πρώτο κιόλας ποίημα της συλλογής, η ποιήτρια ξεκαθαρίζει τον τίτλο και τις ποιητικές προθέσεις της. Στο ρέκβιεμ της Αλίκης, η λέξη ρέκβιεμ, συνδεδεμένη με νεκρώσιμες τελετές, παραπέμπει σε Τέλος και στην αντίστοιχη θλίψη, στις άδεις προσδοκίες, σε συνεχείς μικρούς θανάτους των μεγάλων υποσχέσεων, όπως γράφει η ποιήτρια.

Κι η μικρή Αλίκη, η κάθε Αλίκη που πίστεψε σε κάτι όμορφο, όσο κι αν χτυπήσει τις πόρτες, μένει μονίμως έξω από τη χώρα των θαυμάτων. 

Κάπως έτσι μας εισάγει η ποιήτρια στα ταξίδια στασιμότητας. Και κάπως έτσι εξηγείται και ο τίτλος της συλλογής, αφού υπήρξε η πρόθεση αλλά ποτέ ο προορισμός, υπάρχει μόνο «ο θάνατος του ονειρικού προορισμού σου», όπως καταγράφει η ποιήτρια. Ενδεικτικοί και κάποιοι στίχοι στασιμότητας, οι οποίοι διασπείρονται στη συλλογή, εικονοπλαστικά δίνοντας την κεντρική ιδέα της συλλογής. Παραθέτω μερικούς:

Κολλημένος ακόμα σε ενός αγνώστου τη σόλα
Κι αλλού
Και κύκλους κάνεις χωρίς αντίκρισμα
Ή
Βουλιαγμένος μες στο έλος της παραμονής

Το ταξίδι, όμως, δεν είναι εν τέλει στάσιμο. Το άτομο δεν μένει παθητικό και άβουλο. Το επιβεβαιώνει η ποιήτρια με τον πρώτο στίχο στο τελευταίο ποίημα της συλλογής, που φέρει τον τίτλο «Το ταξίδι προϋποθέτει ελευθερία». Γράφει λοιπόν: «Την αλήθεια που σου πρέπει θα τη βρεις μόνο εν κινήσει». Και πάλι, λοιπόν, η ποιήτριά μας, χρησιμοποιεί στα πρώτα ποιήματα της συλλογής τη ζοφερή εικόνα της στασιμότητας, για να την ανατρέψει στο τέλος, ζητώντας να ελευθερωθεί ο άνθρωπος από φόβους, ματαιώσεις, να κινηθεί προς το εκεί, όπου εκεί είναι το καινούριο όνειρο, αφού, όπως σημειώνει, «το εδώ δεν ήταν αρκετό σου».

Η πρώτη κίνηση είναι κίνηση αισιοδοξίας και ανάσυρσης δυνάμεων.

«Το σκοτάδι εκτός μου και η ελπίδα εντός, φως ενστάλακτο από της νιότης τον επιθανάτιο ρόγχο», γράφει στο ποίημα Οξύμωρον. Κι αλλού, στο ίδιο ποίημα, «και όλο απλώνω τα χέρια και όλο πιάνω σκοτάδια και όλο ανάβει μέσα μου λίγο ακόμα φως». Το φως, έννοια κυριολεκτική αλλά και συμβολική σε πολύ μεγάλους ποιητές μας όπως ο Διονύσιος Σολωμός και ο Οδυσσέας Ελύτης, για τη Μαρία είναι η πηγή της ανάκαμψης, είναι η κινητική ενέργεια, για να ξεκολλήσει το ποιητικό της πρόσωπο από το ετερόφωτο του πλήθους, από τους ατέρμονους κύκλους, από το έλος με τη στάσιμη ζωή. Καινούρια βήματα θα αποτελέσουν τα καινούρια όνειρα, τα οποία μαθαίνει έστω και με πόνο να πλάθει, καθώς ωριμάζει. Γράφει χαρακτηριστικά στο τέλος του ποιήματος Οξύμωρον: «Όμως ακόμα μαθαίνω με πόνο πώς να πλάθω καινούρια όνειρα, και βήμα το βήμα, όνειρο το όνειρο γερνάω…Μα ίσως απλά να μεγαλώνω».

Αν και η ποίηση της Μαρίας δεν είναι ακραιφνώς φιλοσοφική, εντούτοις πολύ επιδέξια η ποιήτρια διαποτίζει τη συλλογή της με κάποιους εύστοχους φιλοσοφικούς στοχασμούς, απόρροια υπαρξιακής αναζήτησης, όπως το απόσπασμα που μόλις έχω διαβάσει.

Πιο πολύ, όμως, στη δεύτερή της συλλογή η ποιήτρια, με τη χρήση λιγότερων πλέον επιθέτων, αποτυπώνει περισσότερες εικόνες με τη δύναμη των λέξεων, πότε με ένα εσωτερικό μονόλογο, πότε απευθυνόμενη στον άλλο, το ερωτικό πεπρωμένο ή απλώς τον άλλο άνθρωπο. Διαβάζω από το ποίημα «Εντελώς παρούσα».

Στιγμές αργότερα, θυμάμαι, βουλιαγμένη στο κάθισμα, συνέχισα να πιέζω εκείνη του χεριού μου την πληγή, ενώ τα μάτια είχα ακόμα καρφωμένα στα δικά σου, εγώ στο βαγόνι κι εσύ στην πλατφόρμα καρφωμένος στη γη.

Η κοινωνική κριτική παραμένει ως βασικό στοιχείο της ποίησής της. Στο ποίημα «Ψάχνοντας για το φως», καταλήγει:

Μα μην το ψάχνεις
Στο φως η μόνη αλήθεια που θα λάμψει
Είναι πως τέρας είναι αρχέγονο η απανθρωπιά,
Το κύριο της ανθρωπότητας χαρακτηριστικό

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το ποιητικό ταξίδι της Μαρίας, σε αντίθεση με τον τίτλο της δεύτερής της συλλογής, δεν είναι ένα ταξίδι στασιμότητας. Μόλις έχει γνωρίσει την αφετηρία του και ξεκινά προς άγνωστες διαδρομές και ενδιαφέροντες σταθμούς. Η ποίηση είναι μια συνεχής άσκηση, ένας τρόπος ζωής ουσιαστικά. Απαιτείται συνεχής επαφή με το ποιητικό γίγνεσθαι, μια καταβύθιση στο ποιητικό μας κληροδότημα και στη σύγχρονη παραγωγή.

Άλλωστε, «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας», όπως σημειώνει και ο Γιώργος Σεφέρης στο ποίημά του «Επί σκηνής ΣΤ». Κάθε μέρα η ανάγνωση και η γραφή, η γραφή και η ανάγνωση σμιλεύουν την έκφραση, το ιδιαίτερο ποιητικό ύφος. Κάποιος είπε πως μετά τον Όμηρο δεν υπάρχει οτιδήποτε καινούριο να ειπωθεί λογοτεχνικά. Ίσως. Τα θέματα πιθανόν να έχουν εξαντληθεί, αφού οι τρεις κύριοι λογοτεχνικοί άξονες, ζωή, θάνατος, έρωτας, εδώ και αιώνες τροφοδοτούν και αιμοδοτούν τη λογοτεχνική παραγωγή. Στην ποίηση, όμως, υπάρχει πάντα μια πρόκληση. Μέσα στη συμπύκνωση του λόγου να δημιουργήσεις την έκπληξη, καταφέρνοντας να πεις το ήδη γνωστό ή το πεπερασμένο με τρόπο άγνωστο, με ύφος καινοφανές, με μια άλλη γραμματοσειρά συναισθημάτων, λέξεων, εκφραστικών εκρήξεων. Γι’ αυτό και η πρόκληση είναι πάντα ένα γάντι έτοιμο να το σηκώσεις και να μονομαχήσεις με τους δρόμους που έχεις ήδη χαράξει. O αντίπαλος είναι πάντα ο εαυτός μας, σε ένα διαρκή αγώνα αυτογνωσίας και αυτοβελτίωσης. Η Μαρία Κούβαρου, με τα δυο πρώτα βιβλία της, αποδεικνύει ότι έχει το απαιτούμενο ποιητικό οπλοστάσιο και μας προϊδεάζει για πολλές και ωραίες ποιητικές δημιουργίες στο μέλλον. Η ποίησή της έχει όλα τις προϋποθέσεις για να αντιμετωπίσει τον κριτή χρόνο. Καθώς επέρχεται η εμπειρία, η ωριμότητα, η βαθύτερη γνώση, θα πρέπει να αναμένουμε από την ποιήτριά μας τη δική της χαρακτηριστική και αξιόλογη πορεία. Η Μαρία είναι γεννημένη για την ποίηση και ένας αυθεντικός ποιητής δεν μπορεί να σταματήσει να γράφει, γιατί η ποίηση είναι το ίδιο το οξυγόνο που τον τροφοδοτεί με ζωή. Παραφράζοντας τον Νίκο Καζαντζάκη, και με αφορμή ένα στίχο της από το ποίημα Απεταξάμην στα Ταξίδια στασιμότητας, (Και το πινέλο έπαιρνες κι έπιανες να ζωγραφίζεις), η Μαρία Κούβαρου έχει τις μπογιές, έχει και τα πινέλα, οπότε διαρκώς θα ζωγραφίζει τον ποιητικό της κόσμο και θα μας προσκαλεί να μυηθούμε σε αυτόν, να κοινωνήσουμε τη σκέψη, το συναίσθημα, τον λόγο της.

Μαρία, σε ευχαριστώ και πάλι για την ευκαιρία που μου έδωσες να γνωρίσω την ποίησή σου και να μιλήσω γι’ αυτή. Σ’ ευχαριστώ για το ταξίδι της ωραιότητας και όχι στασιμότητας που μου χάρισες. Εύχομαι καλή συνέχεια και όμορφες δημιουργίες, τις οποίες θα χαιρόμαστε μαζί σου.

Ταξίδια Στασιμότητας: Εσωτερικότητα και μινιμαλισμός

Γιώργος Φράγκος

Φιλελεύθερος, 21 Δεκεμβρίου 2020

Μαρία Κούβαρου, «Ταξίδια στασιμότητας», εκδόσεις Συμπαντικές Διαδρομές 2018.

Η συλλογή «Ταξίδια στασιμότητας» είναι το δεύτερο ποιητικό βιβλίο της Μαρίας Κούβαρου, ένα χρόνο νωρίτερα προηγήθηκε το «Η γέννηση της σκύλας». Η νέα δημιουργός έχει αποκρυσταλλωμένο ποιητικό ύφος και διασαφηνισμένη θεματική διαπασών. Ως προς το ύφος κινείται στα πλαίσια της μινιμαλίστικης αισθητικής. Ως προς τη θεματική, κατά κύριο λόγο, γράφει ποίηση εσωτερικού χώρου, ποίηση δωματίου και ενδοσκόπησης.

Η ποιήτρια συνδιαλέγεται με τον εσωτερικό της κόσμο, με τα συναισθήματα της, αρνητικά και θετικά. Και κυρίως με ό,τι της προκαλεί πόνο, θλίψη, αναστάτωση, ανησυχία και συντριβή: «Αϋπνία / Νιώθω τα χάδια σου να μου θωπεύουν το μυαλό / Σε ξελόγιασε και πάλι, καθώς φαίνεται / Αυτή η πλανεύτρα η απελπισία μου / Με την αδαμιαία βραδινή περιβολή της». (σελ. 62)

 Η Μ.Κ. καυτηριάζει την υποκρισία των διαπροσωπικών σχέσεων, τον καθωσπρεπισμό που εγκλωβίζει τους ανθρώπους σε κίβδηλες σχέσεις. Ψέγει αυτό που κάνει τους ανθρώπους όμηρους της εικόνας τους, αιχμάλωτους σε συνήθειες και οφειλές, βαριές και ανούσιες: «Δε μιλάνε αισχρά στο σπίτι αυτό / Περνάνε πρώτα από τον κλίβανο την κάθε λέξη τους / Καπνό από τσιγάρο δεν θα μυρίσεις / Σε κανένα δωμάτιο. / Η μουσική είναι μονίμως χαμηλωμένη. / Για να ακούγονται τα βήματα / Σαν τρίζουν τα παπούτσια / Στο καλογυαλισμένο πάτωμα / της αποστειρωμένης φυλακής τους». (σελ. 23)

Τα ανθρώπινα αδιέξοδα, οι συναισθηματικές-ψυχολογικές ομηρίες των ανθρώπων σαγηνεύουν την ποιήτρια. Μοιάζει να εμπνέεται συνεχώς από τις μικρές μα συχνές ανθρώπινες τραγωδίες που συναντάμε ολόγυρά μας. Αντικρύζει με πόνο τον κάθε άνθρωπο, που βαδίζει μόνος και αβίαστα προς τον όλεθρο του: «Το φως του ήλιου έχεις κάνει θανάσιμο εχθρό σου / Κάθε ηλιακτίδα και ένα έγκαυμα / τρύπες ανοίγει πάνω στο δέρμα σου / για να φωλιάσουν μέσα οι αλήθειες / για όλα τα απαράδεκτα τα λάθη τα παλιά σου…». (σελ. 29)

Η Μ.Κ. θεματοποιεί συνεχώς δυσάρεστες καταστάσεις, πικρά συναισθήματα, γκρίζες και μουντές προοπτικές. Ό,τι θλίβει και συνθλίβει τον άνθρωπο, ό,τι τον πικραίνει, τον αποθαρρύνει και τον απογοητεύει, ενεργοποιεί καίρια τους ποιητικούς αισθητήρες της: «… τέρας είναι αρχέγονο / η απανθρωπιά, / το κύριο / της ανθρωπότητας / χαρακτηριστικό». (σελ. 33)

Σε όλο το βιβλίο, στο επίκεντρο της προσοχής της ποιήτριας παραμένουν οι ανθρώπινες, οι διαπροσωπικές σχέσεις. Σχέσεις παραδομένες στη φθορά, αδιέξοδες, πεπερασμένες, άδοξες, συχνά άχαρες και εγκαταλειμμένες. Σχέσεις που δεν άντεξαν, που λύγισαν, που απέτυχαν, που παραδόθηκαν στη λήθη: «Μαχαίρι δίκοπο / η αναπόφευκτη / τραγωδία μας… / Πόσο οξύμωρο το να σε ευγνωμονώ…». (σελ.51)

Η Μ.Κ. επανέρχεται συνεχώς στις τραυματικές, τις επώδυνες, τις ατελέσφορες και αδιέξοδες διαπροσωπικές σχέσεις. Τις σχέσεις που προκαλούν πόνο, συντριβή, που αφήνουν πίσω τους τη στυφή, τη ξινή γεύση της ήττας: «Η κάλυψη της ιδιοτέλειας / δεν το κατάφερε ποτέ / να είναι τέλεια / και έτσι, / σαν απάντηση / προς την αφοσίωσή σου / στον αριβισμό / βρέθηκα αυτοεξόριστη / και δεν το έμαθα ακόμα / ποιανού από τους δυο μας / είναι πιο κτηνώδης / ο ατομικισμός». (σελ. 74)

Η ποιήτρια επιζητεί την ανθρώπινη επικοινωνία, αναγνωρίζοντας πόσο δύσβατη έγινε η πορεία προς αυτήν στη σύγχρονη εποχή. Οι άνθρωποι δύσκολα πια συγχρωτίζονται, συναγελάζονται, συναναστρέφονται. Εδώ, μαζί με μια άμεση ερωτική χρεία, σημειώνει: «Με σκυφτό το κεφάλι / ακολουθώ τη φωνή σου / ταχαίνω το βήμα να σε φτάσω, να σε βρω / Αλλά πως; / Μέχρι να έρθω εγώ έχεις φύγει / Εσύ, / άλλο ένα σώμα εν κινήσει / Εμείς, / δυο αποκλίνουσες πορείες». (σελ. 43)

Γενικά, η ποιήτρια αξιοποιεί την αλληγορία και τους συμβολισμούς, την υπαινικτικότητα και την ελλειπτικότητα του ποιητικού λόγου. Πολύ συχνά πραγματεύεται τις μεγάλες ιδέες, έστω κι αν το πράττει με πεσιμιστική, γκριζωπή προδιάθεση: «Ελευθερία… / Γλυκιά ανάμνηση… / Μόνο ο άνεμος θα μένει πια να τη θυμίζει / Σαν μαστιγώνει τα κλαδιά / Των ξεραμένων δέντρων / Που φύλλο πια επάνω τους / Δεν έχει μείνει / Για να θροΐσει». (σελ. 36)

Στις παρυφές της θεματογραφίας της απαντώνται και φιλοσοφικές, κατά βάση υπαρξιακές αναζητήσεις. Π.χ. το ετεροβαρές αντιστάθμισα της ζωής, το αντίτιμο, το κόστος για να είναι κανείς αυτοτελής στο διάβα του από τον κόσμο, σκιαγραφείται με πίκρα, σκωπτική διάθεση και μια δόση κυνισμού: «Νοικάρισσα είμαι / της ίδιας μου της ζωής / χωμένη / σε ένα κελί / για του οποίου / το φωτισμό τον ανεπαρκή / έχω πληρώσει / περισσότερα / από όσα / θα μπορούσα ποτέ / να διαθέσω». (σελ. 78)

Θα ήθελα να ολοκληρώσω αυτή την παρουσίαση με μια από τις σπάνιες στιγμές κατά τις οποίες η ποιήτρια επιχειρεί να προσδώσει και ιδεολογικό στίγμα στους στίχους της. Και πρόκειται σαφώς περί ριζοσπαστικού στίγματος, με διαυγή ψήγματα κριτικής θεώρησης των κοινονικο-πολιτικών πεπραγμένων: «Οι Σατανικοί Μύλοι / της Βιομηχανικής επανάστασης / έπαψαν να γυρίζουν / και επανάσταση τώρα θεωρείται / μια αποχαύνωση ψηφιακής μορφής. / Όμως ακόμα οδηγούμαστε από ακατάλληλους ποιμένες, / ακόμα κολυμπάμε / σε αίμα που λιμνάζει από αέναους πολέμους / τους οποίους / ακόμα / βαφτίζουμε Ιερούς». (σελ. 71)

Πιστεύω ακράδαντα ότι η Μ.Κ. έχει τα φόντα να εδραιώσει ακόμα παραπάνω το προσωπικό της στίγμα στα ποιητικά πράγματα του τόπου. Φτάνει να διευρύνει τις αισθητικές της αναζητήσεις σε ακόμη πιο σύνθετους και ποικιλόμορφους δρόμους. Φτάνει να καταστήσει και τις θεματικές της ακόμη πιο συμπαντικές και καθολικευμένες.