Αποκυήματα – Ανδρέας Πάμπουκκας

Ανδρέας Πάμπουκκας, Αποκυήματα,

Λευκωσία, Ηλίας Επιφανίου, 2017

Τα Αποκυήματα του Ανδρέα Πάμπουκκα (γ. Λυθροδόντας 1985) κυκλοφόρησαν το 2017 από τις εκδόσεις Ηλία Επιφανίου και εκτείνονται σε 183 σελίδες (σχέδιο εξωφύλλου: Α. Πάμπουκκας· επιμέλεια-σχεδιασμός: Θ. Κινικλή). Πρόκειται για την πρώτη έντυπη συλλογή του Α. Πάμπουκκα, η οποία αποτελείται από διήγηματα και ποιήματα, πολλά από τα οποία δημοσιεύτηκαν αρχικά στο twistedness.com. Σύμφωνα με τον ίδιο τον συγγραφέα, τα περισσότερα από τα κείμενα της συλλογής αυτής προέκυψαν από κάποιο «ερέθισμα», το οποίο «άφηνε έγκυο το μυαλό μου, κι αυτό γεννούσε μια φράση, μιαν εικόνα, μια παράγραφο»· και, «χτίζοντας πάνω σ’ αυτά κάθε φορά, κατέληξα να έχω όλα αυτά τα παιδιά, τ’ Αποκυήματά μου» («Πρόλογος», σ. 9).

Προτού προχωρήσουμε, πρέπει να αναφερθεί ότι ο Α. Πάμπουκκας έχει ξεφύγει από την ασφυκτική, είναι η αλήθεια, θεωρία πως «ένα κείμενο εννοεί ό,τι εννοούσε ο συγγραφέας του» (E. D. Hirsch). Αντίθετα, μάλιστα, φαίνεται να εγκολπώνεται την άποψη ότι κάθε κείμενο ενδέχεται να παρουσιάζει πολλαπλές ερμηνευτικές δυνατότητες, όχι μόνο στον αναγνώστη αλλά, προϊόντος του χρόνου, και στον ίδιο τον δημιουργό: «Με την πάροδο των χρόνων πιάνω τον εαυτό μου να διαβάζει τα ίδια κείμενα, χωρίς να έχει πλέον μια ξεκάθαρη κι ακριβή εικόνα για το τι κρύβεται πίσω από τις λέξεις, παρόλο που ξέρει ακριβώς τι προκάλεσε τη γέννηση του καθενός. Οι ερμηνείες πληθαίνουν, οι συμβολισμοί μεταλλάσσονται και τα νοήματα μεταμορφώνονται, ενώ οι εικόνες και οι λέξεις παραμένουν αναλλοίωτες» («Πρόλογος», σ. 10). Άρα, για να θυμηθούμε τον R. Barthes, ο οποίος χαιρέτισε τον θάνατο του συγγραφέα, ο Α. Πάμπουκκας, στο προλογικό σημείωμά του, εμμέσως πλην σαφώς, δεν διστάζει να παροτρύνει τους αναγνώστες του να ερμηνεύσουν τα Αποκυήματά του με βάση τα δικά τους κριτήρια και προσωπικά βιώματα. 

Η συλλογή αποτελείται από 47 λογοτεχνικά κείμενα, από τα οποία τα 24 είναι ποιήματα (και από αυτά ορισμένα παρουσιάζουν «στιγμιαίο», αποφθεγματικό χαρακτήρα: «Απόγευμα στη Λευκωσία. / Τα πεζοδρόμια γεμάτα: Ζώα / βγάζουν βόλτα τα κατοικίδιά τους» [«Εικόνα (Λήψη δ΄)», σ. 129]), ενώ τα υπόλοιπα 23 είναι διηγήματα. Αν και ανάμεσα στις δύο κατηγορίες διαπιστώνεται, εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον, μια ποσοτική ευρυθμία, στην πραγματικότητα τα διηγήματα εκτείνονται σε 111 σελίδες, ενώ τα ποιήματα μόνον σε 56 σελίδες.

Ήδη στο πρώτο κείμενο της συλλογής («Αυτοπροσωπογραφία», σσ. 13-15), το οποίο ξεκινά και κλείνει με στίχους του Δημήτρη Μητροπάνου, ο συγγραφέας αυτοσυστήνεται στους αναγνώστες του, τονίζοντας ότι η ζωή του κινείται ανάμεσα σε τρία – αλληλεπιδρώντα μεν αλλά και αυτεξούσια – επίπεδα: στο όνειρο («Βλέπω όνειρα. Μερικά βγάζουν νόημα, τα περισσότερα όχι» [ό.π., σ. 14]), στον ανανταπόδοτο έρωτα («Και μου ήταν αρκετό, αν και ήξερα πως δεν ένιωθε για μένα ό,τι ένιωθα εγώ για κείνην»  [ό.π., σ. 13]) και στον επιούσιο άρτο («Η μέρα που ξεκινά θα είναι απελπιστικά συνηθισμένη. Θα μπω στο αυτοκίνητο και θα πάω στη δουλειά» [ό.π., σ. 14]). Πρόκειται, με άλλα λόγια, για ένα συγγραφικό τέχνασμα, το οποίο, τρόπον τινά, προοιωνίζεται τους θεματικούς άξονες γύρω από τους οποίους στρέφονται τα πεζά και τα ποιητικά κείμενα της συλλογής.

Τα περισσότερα κείμενα είναι γραμμένα στην κοινή νεοελληνική, μολονότι δεν είναι λίγες οι φορές κατά τις οποίες ο συγγραφέας εγκιβωτίζει σ’ αυτά λέξεις, φράσεις, προτάσεις από την αγγλική γλώσσα (“hot” [σ. 23], “distraction” [σ. 39], “google+” [σ. 174] κ.ά.), ακόμη και από τη λατινική (“Dicopomorpha echmepterygis” [σ. 22]), καθώς και την καθαρεύουσα («απήλαυσε» [σ. 65]). Επίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι σε τέσσερα κείμενά του, τρία ποιητικά («Φωθκιά» [σσ. 19-22], «Κάποιες νύχτες» [σσ. 154-157], «Αλλαγή» [σσ. 177-178]) και ένα πεζό («Πρώτη Αυγούστου, θκυο το πρωίν» [σσ. 130-131]), ο Α. Πάμπουκκας προκρίνει το κυπριακό ιδίωμα. Όσον αφορά τον τύπο της αφήγησης, σε άλλα κείμενα η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη, ίσως επειδή ο συγγραφέας επιθυμεί να δώσει σ’ αυτά την αίσθηση της αντικειμενικότητας ή, ενδεχομένως, και της αποστασιοποίησης από τα διαδραματιζόμενα, ενώ σε άλλα κυριαρχεί η πρωτοπρόσωπη αφήγηση, η οποία προσδίδει αμεσότητα και πειστικότητα (κάποτε και έναν εξομολογητικό τόνο). Γενικά, η συμπαράταξη (ή και αναμέτρηση ή και αντιπαράθεση) μεταξύ πεζών και έμμετρων κειμένων αποτελεί μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για μια πρώτη αποτίμηση των συγγραφικών δεξιοτήτων του Α. Πάμπουκκα, ανεξάρτητα, ίσως, από τη δική του επιθυμία (υπενθυμίζουμε εδώ ότι ο Γ. Βιζυηνός, αν και αυτοπροσδιοριζόταν περισσότερο ως ποιητής και λιγότερο ως διηγηματογράφος, καταξιώθηκε κυρίως με το πεζογραφικό και όχι με το ποιητικό του έργο).

Περιδιαβάζοντας κανείς τα κείμενα των Αποκυημάτων, αντιλαμβάνεται αμέσως ότι ο συγγραφέας τους, όσα διαφορετικά προσωπεία και να φορέσει, εμφορείται από έντονη αντικομφορμιστική διάθεση· είναι, με άλλα λόγια, ένας μποέμ του άστεως, ο οποίος αδιαφορεί για τις λεγόμενες κοινωνικές συμβατικότητες, και, όταν εκρήγνυται, μυκτηρίζει κατάμουτρα την κακοσούσουμη εξουσία:

Πρόλαβα να πάρω λίγες ανάσες, όταν άκουσα τον ήχο ενός αυτοκινήτου πολύ κοντά μου. Γύρισα προς τα δεξιά και είδα τη λιμουζίνα να σταθμεύει πάνω στο πεζοδρόμιο, στην πλευρά του δρόμου που ήμουν κρυμμένος. Ένας κοντόχοντρος τύπος με φαλάκρα και μουστάκι κατέβηκε. Όντως το αυτοκίνητο ήταν γνωστό! […]

«Τι κάνεις εδώ, ρε;» με ρώτησε έξω φρενών το αφεντικό μου.

«Παίζω», είπα όλο νεύρα, πίσω από τα σφιγμένα μου δόντια.

«Τι παίζεις; Σοβαρά μιλάς τώρα;»

«Κάνε ησυχία δύο λεπτά, μην αποκαλύψεις την κρυψώνα μου και θα σου εξηγήσω», ρουθούνισα όσο πιο χαληλόφωνα μπορούσα.

«Τι να μου εξηγήσεις, ρε;» είπε τόσο θυμωμένα, που έτρεμαν τα μάγουλά του και κοκκίνισε το μέτωπό του.

«Σκάσε!»

“Another Brick in the Wall”, σ. 126

Ο αντισυμβατισμός του συγγραφέα ανιχνεύεται ακόμη και στις πιο ασήμαντες λεπτομέρειες. Για παράδειγμα, στο παραπάνω απόσπασμα ο ήρωας βλέπει τη λιμουζίνα του αφεντικού του γυρνώντας το κεφάλι του προς τα δεξιά, και όχι, π.χ., προς τα εμπρός ή προς τα πίσω ή προς τα αριστερά. Γιατί, λοιπόν, προς τα δεξιά; Μήπως επειδή η συγκεκριμένη λέξη φανερώνει τον ιδεολογικό προσανατολισμό της καθεστηκυίας τάξης, η οποία προσπαθεί να επιβληθεί σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου; Στο σημείο αυτό αξίζει να θυμηθούμε τον πρώτο στίχο της σχολικής «Θεσσαλονίκης, Μέρες του 1969 μ.Χ.» του Μ. Αναγνωστάκη, τον οποίο (στίχο) ο συγγραφέας ενδεχομένως να έχει υπόψη του: «Στην οδό Αιγύπτου – πρώτη πάροδος δεξιά –»· όπου το «δεξιά» φαίνεται να αποτελεί σαφή υπαινιγμό για τις ιδεολογικές στοχεύσεις της ελληνικής Χούντας (ο ίδιος στίχος απαντά και στον παλιότερο «Πόλεμο», όταν ο Μ. Αναγνωστάκης ήταν μόλις 16 χρόνων).   

Όσον αφορά την κατάκτηση της λογοτεχνικότητας, καθώς και την αισθητική του λόγου, σε αρκετές περιπτώσεις ο υποσχόμενος Α. Πάμπουκκας αναδεικνύει τις μεγάλες δυνατότητές του. Για παράδειγμα, με τις συχνές επαναλήψεις δημιουργούνται επάλληλοι κύκλοι, οι οποίοι φωτίζουν με περισσότερη ενάργεια το κεντρικό μήνυμα: «Έρκεται. / Τζιαι φεύκει. / Τζιαι ξανάρκεται. / Τζιαι ξαναφεύκει. / Τζιαι ξανάρκεται. / Τζιαι ξαναφεύκει» («Φωθκιά», στ. 11-16 [σ. 19])· με την αυτοσαρκαστική διάθεση, η οποία συνυφαίνεται με το λεπτό χιούμορ, εξουδετερώνονται οι αποστάσεις ανάμεσα στον ακομπλεξάριστο πομπό και τον (πάντοτε απαιτητικό, και καχύποπτο) δέκτη: «Το θετικό είναι / πως η γούνα κι ο πυρετός μου / με καθιστούν / τον πιο hot αρκούδο του κόσμου» («Πυρετός», στ. 28-31 [σ. 23])· με τις επιτυχημένες παρομοιώσεις αποκωδικοποιείται το «άγνωστο»: «Φταίει αυτό / ή οι σκέψεις, που, / σαν μεθυσμένα μυρμήγκια-εργάτες, / αφήνουν αλλοπρόσαλλα το χημικό τους αποτύπωμα / σε κάθε χιλιοστό του μυαλού του, / στρώση πάνω στη στρώση;» («Δύσκολη νύχτα», στ. 5-10 [σ. 31])· με τις καλοβαλμένες προσωποποιήσεις προικίζονται τα άψυχα με ανθρώπινες ιδιότητες: «Κάθε τρίχα στο σώμα του στάθηκε προσοχή» («Suicical: Τραπέζι», σ. 67).

Ασφαλώς πρέπει να γίνει ξεχωριστή μνεία σε μια ομάδα από φραστικά και προτασιακά σύνολα μέσα από τα οποία προμηνύεται η μελλοντική πορεία του συγγραφέα: «κλειδωμένων πλέον στο μπουντρούμι της μνήμης» («Suicical: Μαχαίρι», σ. 25), «που κιγκλίδωσαν το βλέμμα» («Αναπνοές», στ. 93 [σ. 36]), «Και ήμουν σταθερός. / Συνεπής. / Υπόδειγμα αναπνέοντος» (ό.π., στ. 45-47 [σ. 35]), «Κάθε μέρα, από το πρωί μέχρι το βράδυ, μετρώ λεφτά και λεπτά: τα λεφτά του αφεντικού μου και τα λεπτά που απομένουν μέχρι να φύγω» (“Another Brick in the Wall”, σ. 120), «Μια πεύκη, / με μια απειροελάχιστη κίνηση, / έριξε τη σκιά της / μισό χιλιοστό πιο πέρα, / ίσα για να χωρέσει μια ηλιαχτίδα / να περάσει από τη φυλλωσιά της / και να καρφωθεί στην ίριδά μου, / τυφλώνοντάς την» («Χνάρια», στ. 40-47 [σ. 136]). Επίσης, η παρουσία των ζώων στα Αποκυήματα τεκμηριώνει την άποψη ότι η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα αποσχολεί την παγκόσμια λογοτεχνία εδώ και πολλούς αιώνες («Οδός Παρθενώνος», όπου το τέλος θυμιζει το τέλος του παπαδιαμαντικού διηγήματος «Το μοιρολόγι της φώκιας»· η ζωοφιλία στο έργο του Α. Πάμπουκκα θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης). Τέλος, αξίζει να γνωρίσει κανείς ορισμένους από τους έμψυχους και άψυχους σωματοφύλακες της έμπνευσης του συγγραφέα, οι οποίοι παρελαύνουν σε αρκετά από τα κείμενά του· πρόκειται για γνωστούς ζωγράφους, για διάφορα μουσικά συγκροτήματα, ακόμη και για συγκεκριμένα τεχνολογικά επιτεύγματα: «Τα σύννεφα της ανατολής, λες και κάποιος έδωσε στον Dali ένα υπέρογκο πινέλο, έπαιρναν ονειρικά σχήματα και χρώματα» («Suicidal: Αεράκι», σ. 62), «Και τότε αφήνω ό,τι κάνω, / παίρνω το MP3-player / και βρίσκω μια θέση. / […] / Οι King Crimson σταματούν / να παίζουν. Και θέλω να μου τραγουδήσουν οι Tool. / Δεν μου χαλούν χατίρι» («Κάποτε είμαι ο Θεός», στ. 10-12, 57-60  [σσ. 43-44]).

Στα παραπάνω, αν προσθέσουμε τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα, όπως το μοτίβο του ονείρου και του (βίαιου) θανάτου, ή και λέξεων, όπως την – προσφιλή για τον συγγραφέα – λ. «κάθιδρος», την άσκηση κοινωνικής κριτικής, τον ακραίο και, κάποτε, ευθύβολο ρεαλισμό, την παρουσία της φύσης ως μέσου για απόδραση από το αστικό περιβάλλον (φύση-λυτρωτής), τον τόπο, ο οποίος συχνά δεν κατονομάζεται, το έντονο αυτοβιογραφικό στοιχείο, τη μοναξιά του ποιητικού υποκειμένου και τα λιγοστά, ευτυχώς, επίθετα, τότε θα μπορούσαμε, ίσως, να υποστηρίξουμε ότι έχουμε συναρμολογήσει μια πρώτη καθοδηγητική πυξίδα για όποιον επιθυμεί να περιηγηθεί στα Αποκυήματα του Α. Πάμπουκκα, τα κείμενα των οποίων είναι γραμμένα με τρόπο καλαίσθητο και αρκετά προσεγμένο. 

Κλείνοντας, είναι σαφές ότι ο Α. Πάμπουκκας, με τη συλλογή αυτή, μπαίνει με αξιώσεις στον χάρτη της νεότερης κυπριακής λογοτεχνίας, αφού το πρώτο δείγμα γραφής του είναι όχι μόνο θετικό αλλά και ιδιαίτερα αξιόλογο. Κατά τη γνώμη μας, ο συγγραφέας είναι περισσότερο εξοικειωμένος με τη συγγραφή διηγημάτων, μολονότι ορισμένα από τα ποιήματα της συλλογής, όπως, για παράδειγμα, το ποίημα «Καρναβάλια» (σσ. 172-173), είναι εξαιρετικά. Μέσω των διηγημάτων του, ωστόσο, ο Α. Πάμπουκκας μπορεί να χτίσει πιο στέρεες γέφυρες επικοινωνίας με τους αναγνώστες του και να μεταγγίσει σ’ αυτούς με περισσότερη ευκολία τον πλούσιο εσωτερικό του κόσμο. Ίσως, μάλιστα, θα ήταν καλό να μελετήσει επισταμένως την τεχνική in medias res, η οποία πιστεύουμε ότι θα τον προστατέψει από μελλοντικές κακοτοπιές (π.χ. από πλατειασμούς, εκτενείς εισαγωγές, εστίαση στην εσωτερική αντί για την εξωτερική δράση κτλ.). Από το σύνολο των διηγημάτων φρονούμε ότι το κρυπτικό “Headlong” (σσ. 46-47) είναι το καλύτερο κείμενο ολόκληρης της συλλογής. Στο σύντομο αυτό διήγημα ο ήρωας παρουσιάζεται εθισμένος σ’ ένα προϊόν (;), αντικείμενο (;), φάρμακο-ναρκωτικό (;), φαγητό (;), το οποίο, όταν το χρησιμοποιεί, του προκαλεί μια ψυχική ευφορία:

Μετά από κάθε χρήση, έστω και μιας μικρής, ελάχιστης δόσης, είμαι ευτυχισμένος και χαρούμενος, χαμογελώ και σκέφτομαι όμορφες στιγμές, δεν θυμώνω στη δουλειά, δεν φωνάζω στο σπίτι, δεν τρέχω στον δρόμο, δεν αγχώνομαι, δεν βιάζομαι, περνώ ώρες με τους γάτους μου, πηγαίνω περιπάτους στη φύση χωρίς να με νοιάζει πόσο νωρίς θα γυρίσω, σταματώ στους δρόμους για να βγάλω φωτογραφίες, εξυπηρετώ τους πελάτες με χαμόγελο κι όχι κατεβασμένα μούτρα, κάνω ακόμα περισσότερες πλάκες με τους συναδέλφους κι αγνοώ με επικώς χαλαρά ύφη τις ιδιοτροπίες των αφεντικών.  

Ενώ, όταν δεν το έχει στον οργανισμό του, αρχίζει να τον καταβάλλει ένα στερητικό σύνδρομο:

Είχα την τελευταία μου δόση πριν από τέσσερις μέρες. Από τότε έτυχε να αυξήσω ταχύτητα στον δρόμο, να οδηγήσω νυσταγμένος, να γρονθοκοπήσω έναν τοίχο, να μην απαντήσω τηλεφωνήματα, να αγνοήσω τις γλύκες των γάτων μου, να προσέξω τις γκρίζες περιοχές πάνω στα παχιά, λευκά σύννεφα, να παραπονεθώ για τη μυρωδιά του νερού και να τρώω επί ένα εικοσάλεπτο ό,τι έβρισκα μπροστά μου.

Γι’ αυτό:

Μόλις μου το παραδώσουν απόψε, θα το απλώσω όλο κάτω στο πάτωμα σε έναν μεγάλο σωρό και θα βουτήξω γυμνός μέσα του, για να γιορτάσω με τον καλύτερο τρόπο τη συμπλήρωση ενός μήνα από την πρώτη εμπειρία.

Η αλήθεια είναι ότι το κείμενο αυτό δημιουργεί εθισμό και στον ίδιο τον αναγνώστη, ο οποίος καταβάλλει φιλότιμες προσπάθειες προκειμένου να αναγνωρίσει την ταυτότητα του εθιστή. Τα πράγματα, μάλιστα, φαίνεται να περιπλέκονται περισσότερο, όταν ο συγγραφέας αναφέρει ότι το εθιστικό αυτό υλικό προέρχεται (στο κείμενο: «καταφθάνει») από τη Βαυαρία, περιέχει κόκκους και αναδίδει μια έντονη, «μεθυστική» μυρωδιά. Και ενώ όλες οι εικασίες μας καταρρίπτονταν η μία πίσω από την άλλη, η αποστομωτική αποκάλυψη της ταυτότητας του εθιστή από τον ίδιο τον συγγραφέα μάς προκάλεσε ακόμη ένα θετικό συναίσθημα επιδοκιμασίας και αναγνώρισης του συγγραφικού ταλέντου του Α. Πάμπουκκα. Ναι, όταν ξαναδιαβάσαμε το “Headlong”, διαπιστώσαμε ότι η ταυτότητα του εθιστή δεν θα μπορούσε να ήταν άλλη από αυτή που μας αποκάλυψε ο συγγραφέας.

Κυριάκος Ιωάννου